İrtikap suçu, kamu görevlisinin görevi sırasında sahip olduğu yetki, nüfuz ya da güven ilişkisini kötüye kullanarak, bir kişiyi kendisine veya üçüncü bir kişiye yarar sağlamaya yönlendirmesiyle oluşan özgü suçtur. Bu suç, yalnızca kamu görevlisi sıfatını taşıyan kişiler tarafından işlenebilir. Türk Ceza Kanunu’nun 250. maddesinde düzenlenen irtikap suçu, kamu idaresinin tarafsızlığına, güvenilirliğine ve şeffaflığına zarar verdiği için ağır cezai yaptırımlara tabidir.
İrtikap Suçunun Yasal Dayanağı
Türk Ceza Kanunu’nun 250. maddesi, irtikap suçunu üç farklı şekilde işlenebilecek seçimlik hareketli bir suç olarak düzenlemiştir. Kanun hükmüne göre irtikap suçu;
- İcbar (zorlama) suretiyle,
- İkna (aldatma) suretiyle,
- Kişinin hatasından yararlanarak işlenebilir.
Bu suçların her biri kamu görevlisinin görevle bağlantılı yetkiyi kendi lehine kullanarak menfaat sağlamasına yöneliktir. Fail yalnızca kamu görevlisi olabilir. Suçun mağduru ise bireysel hakları zedelenen kişidir.
İcbar Suretiyle İrtikap Suçu
İcbar suretiyle irtikap, kamu görevlisinin kamu gücünden doğan nüfuzu kullanarak kişiyi menfaat sağlamaya zorlaması yoluyla işlenir. Bu zorlama, fiziki değil, psikolojik baskı niteliğindedir. Kişi, haklı bir talebinin yerine getirilmeyeceği, işlemin gecikeceği veya hiç yapılmayacağı endişesiyle menfaat sağlamaya yönlendirilir.
Ceza: Beş yıldan on yıla kadar hapis cezası.
Kamu görevlisinin uyguladığı manevi baskı, mağdurun özgür iradesini etkisiz kılacak düzeyde olmalıdır. Zorlamanın varlığı, somut olayın koşulları ve mağdurun durumuyla birlikte değerlendirilir.
İkna Suretiyle İrtikap Suçu
İkna suretiyle irtikap, kamu görevlisinin görevinden doğan güveni kötüye kullanarak, mağduru hileli davranışlarla kandırması ve bu yolla menfaat sağlamasıdır. Mağdur, menfaatin yasal bir zorunluluk olduğu inancıyla kamu görevlisine ödeme yapar veya başka bir çıkar sağlar.
Ceza: Üç yıldan beş yıla kadar hapis cezası.
Bu türde kamu görevlisi, sözlü veya yazılı beyanlarla kişiyi yanıltmakta, işlemin yapılabilmesi için ödeme yapılması gerektiğine inandırmaktadır. İknanın varlığı için mağdurun iradesinin kandırma yoluyla etkilenmiş olması gerekir.
Hata Hâlinden Yararlanma Suretiyle İrtikap
Kamu görevlisi, mağdurun yaptığı bir hatayı fark etmekte; ancak bu hatayı düzeltmek yerine, yararına kullanmaktadır. Failin aktif olarak kişiyi yönlendirmesi veya kandırması gerekmez. Önemli olan, mağdurun yanılgısından bilerek ve isteyerek menfaat elde edilmesidir.
Ceza: Bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası.
Bu suç türünde kamu görevlisinin mağdurun hatasına neden olmamış olması gerekir. Eğer mağdur kendi iradesiyle hata yapmış ve kamu görevlisi de bu hatadan bilinçli biçimde faydalanmışsa suç oluşur.
İrtikap Suçunda Cezai İndirim (TCK m. 250/4)
Türk Ceza Kanunu’nun 250. maddesinin dördüncü fıkrası, sağlanan menfaatin miktarı ve mağdurun ekonomik durumu gibi hususların dikkate alınarak cezada indirim yapılabileceğini düzenler.
Verilecek hapis cezası, yarısına kadar indirilebilir.
Bu hüküm, suçun ağırlığı ile failin ve mağdurun durumunun adil şekilde değerlendirilmesini sağlar.
Etkin Pişmanlık, HAGB ve Erteleme Durumu
- Etkin pişmanlık hükümleri, irtikap suçunda doğrudan uygulanmaz. Ancak mağdurun uğradığı zarar giderilirse cezada indirim mümkündür.
- Hükmün açıklanmasının geri bırakılması, yalnızca cezanın iki yılın altında kaldığı durumlarda gündeme gelir. Bu da genellikle hatadan yararlanma halinde mümkündür.
- Cezanın ertelenmesi de yine düşük ceza içeren durumlarda mümkündür. İcbar suretiyle irtikapta bu kurumlar uygulanamaz.
Denetim Görevinin İhmali Halinde Sorumluluk
Denetim görevini yerine getirmeyen kamu görevlisi, astlarının işlediği irtikap suçuna kasten göz yumarsa müşterek fail olarak sorumlu tutulur. Eğer suçun işlenmesini ihmali nedeniyle engellememişse, bu durumda ayrıca cezalandırılır.
Ceza: Üç aydan üç yıla kadar hapis cezası.
İrtikap Suçunun Rüşvet ve Zimmet Suçundan Farkı
Rüşvet ile Farkı
- Rüşvet, iki tarafın anlaşmasıyla oluşur.
- İrtikapta mağdurun iradesi, zorlama, ikna veya hata ile yönlendirilmiştir.
Zimmet ile Farkı
- Zimmette kamu malı failin zilyetliğindedir.
- İrtikapta kamu malı değil, mağdurdan sağlanan haksız menfaat söz konusudur.
Yargıtay Uygulamaları
Yargıtay kararlarında irtikap suçunun oluşabilmesi için şu unsurların varlığı aranmaktadır:
- Kamu görevlisi sıfatı,
- Menfaatin hukuka aykırılığı,
- Mağdurun iradesinin baskı, aldatma veya hata ile etkilenmiş olması.
Özellikle mağdurun rızasının gerçek olup olmadığı ve failin davranışının bu rızayı yönlendirip yönlendirmediği dikkatle değerlendirilmektedir.
Sonuç
İrtikap suçu, kamu görevinin sağladığı yetki, nüfuz ve güvenin bireysel menfaat için kullanılmasıdır. Bu suçun işleniş biçimi (icbar, ikna, hata) hem cezanın miktarını hem de uygulanacak ceza hukuk kurumlarını doğrudan etkiler. Kamu görevlisinin göreviyle ilgili nüfuzu kötüye kullanması, sadece bireysel değil, kamu düzenine karşı da bir tehdit teşkil eder.
Bu nedenle irtikap suçuna ilişkin soruşturma ve kovuşturma süreçlerinde dikkatli delil değerlendirmesi yapılmalı, failin kamu göreviyle bağlantılı eylemleri, mağdurun iradesi üzerindeki etkisiyle birlikte analiz edilmelidir.